Dieta w PCOS - od diagnozy do leczenia żywieniowego

Zespół policystycznych jajników, znany również pod nazwą PCOS (ang. polycystic ovary syndrome) jest coraz częściej spotykanym schorzeniem endokrynologicznym wśród kobiet w okresie reprodukcyjnym. Chcąc ustalić przyczyny choroby, badacze wskazują na podłoże genetyczne, epigenetyczne, metaboliczne, jak i na wpływ czynników środowiskowych. Główny patomechanizm PCOS opiera się na zaburzeniach osi hormonalnej (podwzgórze - przedni płat przysadki - jajnik) oraz dodatkowym wpływie insulinooporności, którą często obserwujemy u tych kobiet. Leczenie PCOS jest złożonym procesem, składającym się również z komponenty niefarmakologicznej. Zanim jednak odpowiem na pytanie zawarte w tytule, przedstawię pokrótce najważniejsze zagadnienia związane z tą jednostką chorobową.

Kiedy możemy coś podejrzewać?

Objawy PCOS mogą przybrać różną formę i stopień natężenia. Najpowszechniejszymi oznakami są zaburzenia miesiączkowania, skłonność do nadwagi lub otyłości, nadmierne owłosienie, trądzik pospolity czy łojotok. W kontekście zaburzeń hormonalnych, u kobiet z PCOS często obserwujemy podwyższone stężenia hormonu luteinizującego (LH), wolnego testosteronu, androstendionu, siarczanu dehydroepiandrosteronu (DHEAS) oraz obniżone stężenie globuliny wiążącej hormony płciowe (SHBG) przy prawidłowym bądź obniżonym stężeniu folikulotropiny (FSH).

Kiedy postawić diagnozę?

Oczywiście diagnozę może postawić jedynie lekarz ginekolog, endokrynolog. Rozpoznanie dokonuje się za pomocą obecnie obowiązujących kryteriów diagnostycznych, tj. kryteriów Rotterdamskich. Zakładają one obecność minimum 2 z 3 zaburzeń:

• brak lub nieregularne cykle menstruacyjne (powyżej 35 dni)

• kliniczne i/lub biochemiczne objawy hiperandrogenizmu (nadmiaru androgenów), np.

  • Oznaki kliniczne - przykłady:
    • trądzik pospolity,
    • łysienie typu męskiego,
    • hirsutyzm (nadmierne owłosienie).
  • Oznaki biochemiczne - przykłady:
    • podwyższony wskaźnik wolnych androgenów,
    • podwyższone stężenie wolnego testosteronu.
• obraz policystycznej morfologii jajników (tzw. PCOM) w USG dopochwowym:
  • objętość jajnika powyżej 10 cm³ i/lub,
  • minimum 12 pęcherzyków o średnicy 2 - 9 mm

Dodatkowo należy wykluczyć inne schorzenia, które mogą stymulować wydzielanie androgenów.

W tym miejscu należy również zaznaczyć, iż w przypadku rozpoznania PCOS u dziewcząt nastoletnich, obowiązują bardziej sprecyzowane kryteria, gdyż typowe symptomy choroby mogą być zbliżone do oznak samego procesu dojrzewania dziewcząt. Wytyczne te zostały wyznaczone przez Pediatryczne Towarzystwo Endokrynologiczne w 2015 roku i obejmują następujące objawy:

Co więcej, zaleca się spełnienie wszystkich trzech kryteriów, tj. objawów hiperandrogenizmu (klinicznych i/lub biochemicznych), zaburzeń owulacyjnych i obrazu PCOM w ultrasonografii dopochwowej, do postawienia diagnozy PCOS u dziewcząt nastoletnich.

Co dalej?

Po pierwsze, nie możemy bagatelizować sprawy! Zespół policystycznych jajników może wiązać się z podwyższonym ryzykiem wystąpienia insulinooporności, cukrzycy typu 2, cukrzycy ciążowej, zespołu metabolicznego, chorób układu sercowo - naczyniowego, bezpłodności i komplikacji okołoporodowych, nowotworów endometrium, chorób na tle psychicznym (w tym depresji, zaburzeń lękowych i zaburzeń odżywiania) a także być przyczyną obniżonej jakości życia.

Nie ulega wątpliwości, że choroba ta dotyka wiele sfer życia kobiecego. Dlatego tak ważne jest, by w proces terapeutyczny zaangażowany był cały zespół specjalistów, w tym lekarz ginekolog, endokrynolog, psycholog oraz wykwalifikowany dietetyk. Jeśli, szukasz pomocy dietetyka zajrzyj tutaj. Tymczasem kontynuuj lekturę ;)

Krok I - identyfikacja

Gdy wiemy już z czym (z jakim fenotypem PCOS i powikłaniami) mamy do czynienia, możemy lepiej dopasować zastosowaną strategię terapeutyczną. Jeśli PCOS jest u Ciebie “świeżo” zdiagnozowane i nie wykazujesz ciężkich powikłań choroby, stanowisko ekspertów Towarzystwa do spraw Nadmiaru Androgenów i Zespołu Policystycznych Jajników (AE - PCOS Society), zaleca terapię niefarmakologiczną, a więc zmianę stylu życia, jako leczenie pierwszego rzutu. Co więcej, jeśli występuje potrzeba włączenia terapii farmakologicznej, zmiany te powinny towarzyszyć farmakoterapii jako jej nieodłączny element. Dlaczego? Odpowiedź jest prosta - odpowiednie modyfikacje w sposobie żywienia i w innych zachowaniach zdrowotnych, podobnie jak środki farmakologiczne, mogą zmniejszyć masę ciała, zwiększyć wrażliwość insulinową tkanek, poprawić wskaźniki hormonalne i biochemiczne (np. wzrost stężenia SHBG), a tym samym prowadzić do zmniejszenia objawów hiperandrogenizmu i regulacji cykli menstruacyjnych. Nie wspominając o poprawie samopoczucia ;)

Krok II - wdrożenie

Nie będę opisywać wielu możliwości leczenia farmakologicznego - tę działkę zostawiam lekarzom. Skupię się natomiast nad terapią żywieniową i behawioralną. Tak jak wspomniałam wcześniej, modyfikacje należy wprowadzić jak najszybciej oraz dostosować do obrazu klinicznego PCOS. Poniżej opiszę jedne z częściej występujących objawów i ich odpowiednie możliwości leczenia żywieniowego.

Nadwaga lub otyłość

Sytuacja wydaje się być prosta - należy zmniejszyć masę ciała. Sprawa komlipkuje się, gdy zauważamy, że zamierzony efekt nie jest wcale tak łatwy do osiągnięcia. Rekomendacje w tej kwestii są następujące: początkowa redukcja masy ciała o 5 - 10 % oraz utrata 10 - 20 % początkowej masy ciała jako cel długoterminowy. Niestety, bez deficytu kalorycznego nie osiągniemy tych rezultatów. Stanowisko AE - PCOS Society proponuje zmniejszenie dziennej podaży energii o 500 - 1000 kcal w stosunku do całkowitego zapotrzebowania.

Należy również pamiętać, iż nadmiar tkanki tłuszczowej stymuluje wydzielanie szeregu cząsteczek (tzw. cytokin prozapalnych), które odpowiedzialne są za powstawanie procesu zapalnego w organizmie. Teoretycznie, z pomocą przychodzą nam długołańcuchowe wielonienasycone kwasy tłuszczowe omega-3 (tzw. LC PUFA n-3), które są prekursorami związków o działaniu przeciwzapalnym. W praktyce - wciąż brakuje dużych badań klinicznych na temat roli LC PUFA n-3 u kobiet z PCOS. Znajdziemy natomiast badania z mało licznymi grupami osób badanych, których wyniki są niejednoznaczne choć czasami i obiecujące. Dlatego też myślę, iż trzeba poczekać z daleko idącymi wnioskami. Co nie wyklucza faktu, że substancje te powinny znaleść się w codziennej diecie tych kobiet, jako element zbilansowanego i zdrowego odżywienia się.

Insulinooporność

Zjawisko to zwykle kojarzy się jako efekt nadmiernej masy ciała. W przypadku PCOS, nie zawsze tak jest. Są i takie Panie, które mimo prawidłowej masy ciała wykazują cechy nieprawidłowej wrażliwości tkanek na insulinę. Mimo to, wciąż obserwowany jest trend wzrostu insulinooporności wraz ze wzrostem wskaźnika masy ciała (BMI). W tym wypadku, pomocna okazać się może dieta z niskim indeksem glikemicznym (IG). Co więcej, okazuje się, że efekt diety, utrzymuje się niezależnie od całkowitej ilości węglowodanów w diecie. Należy jednak pamiętać, iż na wielkość wyrzutu insuliny, prócz wartości IG pojedynczego składnika, ma również wpływ szereg innych czynników. Z racji, że tematatyka ta może okazać się pomocna również dla osób bez PCOS, zostanie ona omówiona dokładniej w kolejnych artykułach.

Zaburzenia w gospodarce lipidowej

Jak już wcześniej wspomniałam, kobiety z PCOS są w grupie ryzyka rozwinięcia chorób na tle sercowo - naczyniowym. Dlatego też, tak ważna jest odpowiednia profilaktyka bądź leczenie zaburzeń, w szczególności tych w gospodarce tłuszczowej organizmu. W zależności od frakcji lipidowej, której wynik odbiega od normy, należy wprowadzić odpowiednie modyfikacje żywieniowe.

Brak powikłań?

Najlżejszy przebieg choroby, jaki możemy sobie wyobrazić, to diagnoza PCOS przy braku nadmiernej masy ciała, insulinooporności czy innych komplikacji wynikających ze schorzenia. Sytuacja taka występuje najczęściej przy stwierdzeniu PCOS na podstawie policystycznej morfologii jajnika/ów i nieregularnych cyklów menstruacyjnych. W tym wypadku, należy kierować się zasadami zdrowego odżywiania się oraz zachować odpowiednią masę ciała.

Co należy rozumieć pod pojęciem “zdrowe odżywianie się”? Oznacza to, iż nasza codzienna dieta, powinna:

• być urozmaicona!
• zbilansowana pod względem wszystkich składników odżywczych,
• obfitować w warzywa i owoce - optymalnie 5 porcji, z czego 75% powinny stanowić warzywa,
• zawierać produkty zbożowe z pełnego przemiału w ilości 3 - 4 porcji,
• dostarczać 2 porcje produktów nabiałowych,
• uwzględniać spożycie ryb w ilości 2 porcji, a także 1 - 2 porcje nasion roślin strączkowych w tygodniu,
• ograniczać spożycie produktów i przetworów mięsnych, w szczególności tłustych gatunków mięs (do 500 gram tygodniowo),
• redukować ilość używanych tłuszczów zwierzęcych na rzecz tłuszczów roślinnych.

Należy również pamiętać o ograniczeniu spożycia słonych i słodkich przekąsek, które śmiało możemy zastąpić orzechami i owocami. Nie zapominajmy również o odpowiedniej podaży wody i codziennej aktywności fizycznej.

Są to oczywiście jedynie ogólne wskazówki, które u większości ludzi sprawdzą się. Niestety (bądź stety) człowiek człowiekowi nierówny. Dlatego też, w przypadku współwystępujących schorzeń tj. alergia pokarmowa, niektóre choroby układu pokarmowego (np. kamica żółciowa, celiakia) a nawet w diecie wegetariańskiej i innych dietach eliminacyjnych, należy wprowadzić odpowiednie modyfikacje.

“Inne” diety

W ostatnich latach, diety oparte na niestandardowym rozkładzie białka, tłuszczów czy węglowodanów cieszą się coraz większym zainteresowaniem. Sugeruje się, że mogą mieć one lepsze efekty metaboliczne i hormonalne oraz być efektywniejsze w osiągnieciu spadku masy ciała i jego długotrwałego utrzymania. Badania kliniczne ich skuteczności są, jak na razie, przeprowadzane na małą skalę, z krótkim czasem interwencji oraz często bez grup kontrolnych. Kolejną kwestią jest to, że diety te, często radykalne, stosowane są zwykle epizodycznie. A nam nie zależy przecież na diecie przez tydzień czy dwa. Nam zależy na trwałych zmianach w żywieniu :) Pamiętaj, w tydzień nie zmienisz czegoś, co kształtowało się miesiącami czy latami! Aktualne zalecenia ekspertów w tej dziedzinie nie rekomendują stosowania “niestandardowych” rozwiązań żywieniowych.

Na koniec, pragnę zaznaczyć, iż w kontekście PCOS, modyfikacje żywieniowe powinny iść w parze z pozostałymi zmianami zdrowotnymi, tj. odpowiedni poziom aktywności fizycznej, brak lub umiarkowana konsumpcja alkoholu, abstynencja od palenia wyrobów tytoniowych, wykonywanie badań profilaktycznych, odpowiednia suplementacja, czy stosowanie metod radzenia sobie ze stresem. Według AE - PCOS Society, jedynie kombinacja owych czynników może przynieść trwałe i długofalowe efekty zdrowotne u kobiet z zespołem policystycznych jajników.

Źródła:

1. Merkin S. S., Phy J. L., Sites C. K., Yang D. Environmental determinants of polycystic ovary syndrome. Fertil Steril. 2016; vol. 106, no. 1, p. 16-24.

2. Szydlarska D., Grzesiuk W., Bar-Andziak E. Kontrowersje wokół patogenezy zespołu policystycznych jajników. Endokrynol Otył Zab Przem Mat. 2010; vol. 6, no. 3, p. 141-146.

3. The Rotterdam ESHRE/ASRM-Sponsored PCOS Consensus Workshop Group. Revised 2003 consensus on diagnostic criteria and long-term health risks related to polycystic ovary syndrome. Fertil Steril. 2004; vol. 81, no. 1, p. 19-25.

4. National Institutes of Health. Evidence-based Methodology Workshop on Polycystic Ovary Syndrome. Final Report. 2012; p. 1-8.

5. Witchel S. F., Oberfield S., Rosenfield R. L. et al. The Diagnosis of Polycystic Ovary Syndrome during Adolescence. Horm Res Peadiatr. 2015; vol. 83, no. 6, p. 376- 389.

6. Nowotnik A. Wielowymiarowość doświadczenia zespołu policystycznych jajników u kobiet w wieku rozrodczym: przegląd badań. Nowiny Lekarskie. 2012; vol. 81, no. 3, p. 268-272.

7. Dokras A., Clifton S., Futterweit W., Wild R. Increased prevalence of anxiety symptoms in women with polycystic ovary syndrome: systematic review and metaanalysis. Fertil Steril. 2012; vol. 97, no. 1, p. 225-230.

8. Wild R. A., Carmina E., Diamanti-Kandarakis E. et al. Assessment of Cardiovascular Risk and Prevention of Cardiovascular Disease in Women with the Polycystic Ovary Syndrome: A Consensus Statement by the Androgen Excess and Polycystic Ovary Syndrome (AE-PCOS) Society. J. Clin Endocrinol Metab. 2010; vol. 95, no. 5, p. 2038-2049.

9. Fauser B. C. J. M., Tarlatzis B. C., Rebar R. W. Consensus on women’s health of polycystic ovary syndrome (PCOS): the Amsterdam ESHRE/ASRM-Sponsored 3rd PCOS Consensus Workshop Group. Fertil Steril. 2012; vol. 97, no. 1, p. 28-38.e25.

10. Moran L. J., Pasquali R., Teede H. J., Hoeger K. M., Norman R. J., Treatment of obesity in polycystic ovary syndrome: a position statement of the Androgen Excess and Polycystic Ovary Syndrome Society. Fertil Steril. 2009; vol. 92, no. 6, p. 1966-1982.

11. Phelan N., O’Connor A., Kyaw Tun T. Hormonal and metabolic effects of polyunsaturated fatty acids in young women with polycystic ovary syndrome: results from a cross-sectional analysis and a randomized, placebo-controlled, crossover trial. Am J Clin Nutr. 2011; vol. 93, no. 3, p. 652-662.

12. Kalgaonkar S., Almario R. U., Gurusinghe D. et al. Differential effects of walnuts vs almonds on improving metabolic and endocrine parameters in PCOS. Eur J Clin Nutr. 2011; vol. 65, no. 3, p. 386-393.

13. Marsh K., Brand-Miller J. The optimal diet for women with polycystic ovary syndrome? Br J Nutr. 2005; vol. 94, no. 2, p. 154-165.

14. Jarosz M., Wolnicka K., Sajór I., Wierzejska R. Zalecenia dotyczące żywienia i aktywności fizycznej. [w:] Jarosz M. (red.). Normy żywienia dla populacji Polski. Instytut Żywności i Żywienia. Warszawa 2017: s. 261-287.